Núi lửa không chỉ là một hiện tượng tự nhiên mà còn là một thách thức và mối đe dọa tiềm tàng đối với cuộc sống của chúng ta. Những khối magma hung dữ đang rục rịch từ tận đáy lò magma, chờ ngày phô diễn sức mạnh đáng sợ. Điều gì tạo nên sự mãnh liệt của núi lửa, vùng nổ kinh hoàng dưới lòng đất? Hãy cùng Biết Tuốt bước vào hành trình khám phá nguồn gốc, hoạt động và tác động của núi lửa phun trào trong bài viết dưới đây nhé!
Mục Lục
Núi lửa là gì?
Núi lửa là một kỳ quan thiên nhiên, nơi mà những dòng magma nóng chảy từ lòng sâu của Trái Đất bùng phát lên bề mặt qua những kẽ hở và miệng núi lửa. Magma là một dung dịch sôi sùng sục gồm các khoáng chất, đá và khí, được hình thành từ sự tan chảy và trộn lẫn của các vùng nhiệt đới bên trong Trái Đất.
Khi áp lực và nhiệt độ tăng cao đến mức không thể chịu đựng, magma bật lên và tạo thành những ngọn núi lửa ấn tượng. Núi lửa là minh chứng cho sự sống động và biến đổi liên tục của Trái Đất, cũng như ảnh hưởng của nó đến con người và môi trường xung quanh.
Núi lửa từ đâu mà có?
Magma là một dung dịch sôi sùng sục gồm các hợp chất khoáng và các nguyên tố, được hình thành từ sự tan chảy và trộn lẫn của các vùng nhiệt đới bên trong Trái Đất. Núi lửa xuất phát từ sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố bên trong Trái Đất. Để hiểu rõ hơn, hãy xem xét quá trình hình thành núi lửa:
Nhiệt độ và áp lực: Bên trong lõi của Trái Đất, nhiệt độ rất cao do sự phân hủy phóng xạ và nhiệt lượng còn lại từ thời kỳ hình thành hành tinh. Sự gia tăng nhiệt độ tới mức đủ để nấm và nóng chảy các khoáng chất tạo ra magma. Nhiệt độ bên trong Trái Đất có thể cao gấp hàng ngàn lần so với nhiệt độ trung bình trên bề mặt.
Sự nấm và nóng chảy: Khi nhiệt độ và áp lực đủ cao, các khoáng chất trong vỏ Trái Đất sẽ nấm và nóng chảy, tạo thành magma. Magma là một dung dịch sôi sùng sục gồm các hợp chất khoáng và các nguyên tố. Magma có thể có màu đỏ, cam, vàng, hoặc trắng, tuỳ thuộc vào thành phần của nó.
Phun trào: Magma có thể tìm đường lên bề mặt thông qua các khe nứt và miệng núi lửa. Sự gia tăng áp lực từ việc magma tiến vào không gian hẹp tạo ra một lực đẩy mạnh đủ để phun trào. Khi magma đạt mặt đất, nó được gọi là dung nham hoặc larva. Dung nham có thể phun trào dưới dạng bọt, dây, bong bóng, hoặc đám mây, tuỳ thuộc vào khí có trong magma.
Các tác động bề mặt: Dung nham khi tiếp xúc với không khí nguội nhanh chóng đông lại và tạo thành đá núi lửa. Các phun trào liên tục có thể xây dựng các núi lửa lớn và phức tạp. Các loại núi lửa khác nhau có thể được phân loại theo hình dạng, kích thước, thành phần, và mức độ hoạt động. Một số núi lửa nổi tiếng trên thế giới là Núi Phú Sĩ ở Nhật Bản, Núi Vesuvius ở Ý, và Núi Kilimanjaro ở Tanzania.
Vùng dưới biển: Ngoài các miệng núi lửa trên đất liền, còn có núi lửa dưới biển. Các khe nứt tạo ra trên đáy biển cho phép magma phun trào dưới dạng dung nham. Khi dung nham nguội và đông lại, nó tạo thành các dãy núi lửa dưới biển. Các dãy núi lửa dưới biển có thể tạo ra các hòn đảo mới hoặc mở rộng các hòn đảo cũ. Một ví dụ về hòn đảo được tạo ra từ núi lửa dưới biển là Hawaii.
Núi lửa có cấu tạo như nào?
Núi lửa là một kỳ quan thiên nhiên, nơi mà những dòng magma nóng chảy từ lòng sâu của Trái Đất bùng phát lên bề mặt qua những kẽ hở và miệng núi lửa. Núi lửa có cấu tạo phức tạp và bao gồm các thành phần quan trọng như tro bụi núi lửa, họng núi lửa, lỗ thoát sườn núi, các lớp địa tầng, dòng chảy dung nham, lò magma.
Dưới đây là mô tả chi tiết về các thành phần này:
1. Tro bụi núi lửa
Là các phần bề mặt của núi lửa được tạo thành từ các vụ phun trào trước đó. Tro bụi là các hạt nhỏ của đá và khoáng chất mà núi lửa đã phun ra trước đó. Tro bụi có thể có màu xám, đen, trắng, hoặc hồng, tuỳ thuộc vào thành phần của chúng. Tro bụi có thể bay xa hàng trăm hay ngàn kilômét khi có gió.
2. Họng núi lửa
Đây là kênh dẫn magma từ lớp hồ magma (lò magma) bên trong Trái Đất lên tới miệng núi lửa, nơi phun trào xảy ra. Họng núi lửa thường là một khe nứt dọc theo trục núi lửa. Họng núi lửa có thể có đường kính từ vài mét đến vài chục mét. Họng núi lửa có thể bị tắc lại do dung nham nguội lại hoặc do các vật liệu khác rơi vào.
3. Lỗ thoát sườn núi
Là một phần của miệng núi lửa, thường là phần trên cùng của núi lửa, nơi các vật liệu từ magma được phun ra. Đây là nơi mà các hiện tượng phun trào xảy ra. Lỗ thoát sườn núi có thể có hình dạng tròn, bầu dục, hoặc không đều, tuỳ thuộc vào cấu trúc của họng núi lửa. Lỗ thoát sườn núi có thể phun ra các loại vật liệu khác nhau như dung nham, tro bụi, khí, hoặc bom dung nham.
4. Các lớp địa tầng
Núi lửa có thể bao gồm nhiều lớp đá khác nhau tạo thành trong các chu kỳ phun trào khác nhau. Những lớp này thường là một sự tích tụ của dung nham và đá núi lửa trong quá trình phun trào liên tục. Các loại đá núi lửa khác nhau có thể được phân loại theo màu sắc, độ cứng, độ mịn, và thành phần khoáng chất. Một số ví dụ về đá núi lửa là đá bazan, đá granit, và đá phiến.
5. Dòng chảy dung nham
Sau khi dung nham phun ra từ lỗ thoát sườn núi, nó nguội lại và đông lại trên bề mặt, tạo thành các dòng dung nham. Các dòng dung nham có thể có nhiều hình dạng và kích thước khác nhau tùy thuộc vào loại magma và điều kiện môi trường. Các loại dòng dung nham khác nhau có thể được phân loại theo tốc độ chảy, hình thái bề mặt, và độ dày. Một số ví dụ về dòng dung nham là dòng dung nham ống, dòng dung nham bọt biển, và dòng dung nham đệm gối.
6. Lò magma (Hồ magma)
Đây là nơi magma được tích tụ sâu bên trong Trái Đất. Lò magma là nguồn gốc của magma và nó có thể nằm ở độ sâu khác nhau tùy thuộc vào vùng núi lửa cụ thể. Lò magma có thể có hình dạng hình cầu, hình elip, hoặc hình bầu dục, tuỳ thuộc vào áp lực và cấu trúc của vỏ Trái Đất. Lò magma có thể chứa từ vài triệu đến vài tỷ mét khối magma.
Hoạt động của núi lửa
Núi lửa hoạt động thông qua một chu kỳ phức tạp. Mỗi giai đoạn trong chu kỳ hoạt động núi lửa đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra các hiện tượng phun trào và xây dựng núi lửa. Dưới đây là mô tả về cách núi lửa hoạt động:
Giai đoạn 1: Chuẩn bị
Trong giai đoạn này, magma (chất nóng chảy gồm các khoáng chất và nguyên tố) tích tụ trong lò magma ở tận sâu trong đáy Trái Đất. Áp lực và nhiệt độ tăng dần, tạo ra điều kiện cho magma nấm và nóng chảy. Magma có thể có thành phần khác nhau, tuỳ thuộc vào nguồn gốc của nó. Một số loại magma phổ biến là magma bazan, magma anđezit, và magma granit.
Giai đoạn 2: Phun trào
Áp lực từ sự gia tăng nấm và nóng chảy làm cho magma tiến về miệng núi lửa thông qua họng núi lửa. Khi magma tiếp xúc với khí, áp lực giảm đột ngột và magma nở ra, tạo ra các bọt khí. Áp suất này có thể đủ mạnh để đẩy magma, tro bụi, khí và các vật liệu khác ra ngoài qua lỗ thoát sườn núi. Quá trình này có thể diễn ra nhanh chóng hoặc chậm rãi, tuỳ thuộc vào loại magma và áp suất.
Giai đoạn 3: Phun trào
Các vật liệu từ magma bắt đầu phun ra từ lỗ thoát sườn núi, tạo ra dòng dung nham, tro bụi và khí. Các dòng dung nham có thể chảy ra trên bề mặt núi lửa, tạo ra các lớp đá núi lửa mới. Các dòng dung nham có thể có hình dạng dẻo dai, lỏng, hoặc sợi, tuỳ thuộc vào loại magma và khí có trong magma.
Giai đoạn 4: Kết thúc phun trào
Khi lượng magma trong hồ magma giảm và áp suất bên trong giảm xuống, quá trình phun trào có thể tạm dừng. Tuy nhiên, lò magma vẫn còn chứa magma và có thể tích tụ và chuẩn bị cho các chu kỳ phun trào tiếp theo. Núi lửa có thể ở trạng thái ngủ yên, hoạt động, hoặc tắt.
Giai đoạn 5: Xây dựng núi lửa
Các lớp dung nham và đá núi lửa tích tụ trong quá trình phun trào liên tục tạo thành các lớp đá mới trên núi lửa. Điều này dẫn đến sự gia tăng độ cao của núi lửa. Các loại núi lửa khác nhau có thể được phân loại theo hình dạng, kích thước, thành phần, và mức độ hoạt động. Một số loại núi lửa phổ biến là núi lửa hình chum, núi lửa hình tấm, và núi lửa hình nón.
Giai đoạn 6: Chu kỳ tái phun trào
Lò magma tiếp tục tích tụ magma mới và chuẩn bị cho các chu kỳ phun trào tiếp theo. Chu kỳ này có thể lặp lại nhiều lần trong lịch sử của một núi lửa. Một số núi lửa có chu kỳ phun trào rất ngắn, chỉ vài năm hoặc tháng, trong khi một số khác có thể kéo dài hàng triệu năm.
Tác động của núi lửa phun trào
Núi lửa phun trào có thể gây ra những tác động mạnh mẽ và đa dạng lên môi trường và cuộc sống xung quanh. Dưới đây là một số tác động chính của núi lửa phun trào:
1. Núi lửa tạo nên tro bụi và tro nham
Các hạt tro bụi và tro nham phun ra từ núi lửa có thể lan truyền rất xa theo không khí và tạo ra một tầng màu xám đục, gây ảnh hưởng đến chất lượng không khí và sức khỏe của người dân. Tro bụi và tro nham có thể làm giảm tầm nhìn, gây kích ứng hô hấp, và làm hư hại các thiết bị điện tử. Tro bụi và tro nham cũng có thể ảnh hưởng đến hoạt động của máy bay, do có thể gây ra nguy cơ cháy động cơ.
2. Núi lửa tạo ra dòng dung nham
Dòng dung nham (larva) từ núi lửa có thể trải dài xa từ miệng núi lửa, làm thay đổi địa hình và môi trường xung quanh. Các dòng dung nham có thể có nhiệt độ cao gấp hàng trăm lần so với nhiệt độ bình thường, do đó có thể thiêu rụi, phá hủy, hoặc biến dạng các cơ sở hạ tầng, cây cối, hoặc sinh vật sống. Các dòng lahar là dòng lũ bùn và nước từ núi lửa do sự hòa tan của tuyết núi lửa hoặc do sự kết hợp giữa dung nham nóng và nước. Các dòng lahar có thể chảy rất nhanh và mang theo các vật liệu rắn như đá, cát, hoặc gỗ. Các dòng lahar có thể gây ra ngập lụt, sạt lở, hoặc xói mòn.
3. Núi lửa gây nên khí độc
Núi lửa phun trào có thể giải phóng các loại khí độc như khí lưu huỳnh (SO2), khí clo (Cl), và các hợp chất kim loại nặng. Những khí này có thể gây ra ô nhiễm không khí và có thể có tác động đến sức khỏe con người và động vật. Khí lưu huỳnh có thể gây ra hiện tượng mưa axit, làm ăn mòn các kim loại, đá, và thực vật. Khí clo có thể gây ra kích ứng mắt, mũi, và họng. Các hợp chất kim loại nặng có thể gây ra nhiễm độc cho cơ thể.
4. Núi lửa có thể gây ra bom núi lửa
Trong một số trường hợp, núi lửa có thể phun ra các vật thể rắn như bom núi lửa. Những vật thể này có thể bay xa và gây ra thiệt hại cho cơ sở hạ tầng và môi trường. Bom núi lửa có thể có kích thước từ vài milimet đến vài mét. Bom núi lửa có thể có hình dạng tròn, bầu dục, hoặc không đều, tùy thuộc vào cách hình thành của chúng.
5. Núi lửa làm thay đổi khí quyển
Các phun trào núi lửa có thể giải phóng các hạt và khí lên tầng cao của khí quyển, gây ảnh hưởng đến thời tiết và khí hậu tạm thời. Các hạt có thể làm giảm ánh sáng mặt trời và gây ra hiện tượng mặt trời đỏ. Các khí như khí lưu huỳnh có thể làm tăng sự phản chiếu của ánh sáng mặt trời và làm giảm nhiệt độ bề mặt. Các phun trào núi lửa cũng có thể ảnh hưởng đến sự phân bố của các dòng khí quyển và các mô hình khí tượng.
Các vùng xung quanh núi lửa thường có môi trường độc đáo và đa dạng về sinh học. Các hiện tượng phun trào có thể tạo ra tác động tạm thời và lâu dài đối với các hệ sinh thái và động vật. Một số tác động tiêu cực là sự mất mát của sinh cảnh, sự gián đoạn của chuỗi thức ăn, và sự di cư hoặc tuyệt chủng của các loài. Một số tác động tích cực là sự tái sinh của sinh cảnh, sự xuất hiện của các loài mới, và sự phong phú của dinh dưỡng.
6. Núi lửa tạo ra các cấu trúc địa chất mới
Quá trình phun trào tạo ra các lớp đá núi lửa mới, làm thay đổi địa hình và môi trường xung quanh. Những cấu trúc này có thể tạo ra các địa hình đẹp và độc đáo như hồ núi lửa, vùng núi lửa dưới biển, và cả các đảo. Hồ núi lửa là những hồ nước được tạo ra trong miệng núi lửa hoặc trong các ổ dung nham bị sụp. Vùng núi lửa dưới biển là những vùng núi lửa được tạo ra dưới mặt biển do sự phun trào của magma qua các khe nứt trên đáy biển. Các đảo là những mảnh đất được tạo ra do sự tích tụ của dung nham và tro bụi từ các vùng núi lửa dưới biển.
Việt Nam có núi lửa không?
Việt Nam là một quốc gia không có núi lửa hoạt động hiện nay. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là Việt Nam không bao giờ có hoạt động núi lửa trong quá khứ. Ngược lại, Việt Nam từng chứng kiến những vụ phun trào núi lửa ở một số khu vực trong lịch sử, như tại Tây Nguyên và Nam Trung Bộ. Các bằng chứng địa chất cho thấy sự tồn tại của các cấu trúc cổ núi lửa ở những vùng này, như các dòng dung nham, các hồ núi lửa, và các trầm tích tro bụi. Những di tích này là những dấu ấn của sự sống động và biến đổi của Trái Đất, cũng như ảnh hưởng của nó đến môi trường và con người.
Kết luận
Như vậy, núi lửa là một phần không thể tách rời của sự hình thành và biến đổi của Trái Đất. Qua việc khám phá về nguồn gốc, hoạt động và tác động của núi lửa không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về hành tinh mà còn đặt ra cho chúng ta những thách thức về quản lý và bảo vệ môi trường.
Xem thêm: